"Tamto" przestaje być tabu. O tym, jak polska sztuka najnowsza mówi o historycznej traumie

Zachęcamy do zapoznania się z tekstem Doroty Jareckiej opublikowanym w książce http://tit.home.pl/publikacje/tolerancyjni-jarecka.pdf

Kiedy robić rewolucję? Jak lokalni liderzy pracują z pamięcią swoich miejscowośći

Są ich dziesiątki. Działają w miastach i wsiach, z których pochodzą albo w takich, które dopiero w pewnym momencie życia stały się ich domem. Przyglądają się otoczeniu, pukają do domów najstarszych mieszkańców, poznają historię dawnych sąsiadów – zarówno jej jasne, jak i ciemne karty. Lokalni animatorzy kultury, liderzy organizacji społecznych, pasjonaci, nauczyciele, społecznicy. Pytania, które zadają, są często trudne i niewygodne – szczególnie, jeśli dotyczą np. polsko-żydowskiej historii.

Debata o tym, jakie obciążenia i powinności niesie ze sobą praca z lokalną historią, zaczęła się być może jeszcze przed „Sąsiadami” Jana Tomasza Grossa. Kiedy w Towarzystwie Inicjatyw Twórczych „ę” wspólnie z Fundacją Batorego realizowaliśmy Program „dla Tolerancji”, poznaliśmy wielu lokalnych animatorów, którzy często od kilkunastu lat mozolnie dłubią w pamięci miejsc, w których żyją i pracują. U początku ich działań stoi zawsze coś innego: zasłyszana przy kuchennym stole historia o babce, ukrywającej w czasie wojny żydowską rodzinę, odnaleziony w gęstej trawie kirkut, który stał tam od lat, a który nagle zaczyna coś znaczyć i do czegoś odnosić, dom rodzinny, który zachował jeszcze ślady poprzednich mieszkańców. A czasem prościej – przeczytane opowiadanie, lekcja historii z lokalnym pasjonatem, zwykła ciekawość.

Nie ma też jednej, sprawdzonej metody pracy. Czasem udaje się wokół własnej pasji zebrać zgrany, silny zespół, innym razem pozostaje się w działaniu samotnym. Często zyskuje się status lokalnego „świra”. Z jednej strony skazuje to na pewne wyobcowanie, z drugiej – zyskuje się szerszy margines tego, o czym można mówić. Przesuwa się stopniowo granice tabu, wyciąga z dna pamięci „to, o czym się nie opowiada” i stopniowo oswaja z tym otoczenie. – Uważam, że ta łatka jest w pewien sposób nie do uniknięcia – mówi Anna Dąbrowska ze stowarzyszenia Homo Faber z Lublina. – Ludzie potrzebują określenia nowej dla siebie rzeczywistości. W Polsce działanie nadal nie jest czymś oczywistym – dodaje. – W kontekście naruszania tabu to określenie może wybrzmieć pozytywnie – stwierdza Grzegorz Meisel ze Stowarzyszenia „Jerusza-Dziedzictwo” z Wodzisławia Śląskiego. - Świr to ktoś niekonwencjonalny w działaniu. Ma większe prawo naruszać środowiskowe tabu, może czuć się gospodarzem na swoim terenie i mówić dobitniej o tym, co wydarzyło się tam np. 60 lat temu.

Stopniowe zagłębianie się w lokalną historię pogłębia nie tylko wiedzę, ale i poczucie odpowiedzialności za ludzi: tych, którzy opowiadają i tych, których animatorzy próbują skłonić do słuchania, namówić na działanie, na zakrzątnięcie się wokół pamięci własnego podwórka. - Kiedy rozmawiamy z ludźmi, to nigdy nie jest sztuka dla sztuki. Każda rozmowa, każdy wywiad jest przeprowadzany z myślą o głębszym zajęciu się danym problemem. Najbardziej w naszej pracy pomaga wielogłos. Im jest szerszy, im bardziej wieloznaczny, tym mniej grozi nam jednoznaczna ocena – podkreśla Anna Dąbrowska. I dodaje: - Pracujemy w systemie, który nie bierze pod uwagę tylko nas samych. Pracując z lokalną historią, poruszamy się w przestrzeni zarówno faktów, jak i emocji. Trzeba zadać sobie pytanie o cel tych działań. Czy jest nim chęć wstrząśnięcia, zrobienia szumu , czy działamy dla realnej zmiany?

Zahaczamy tu o dylemat, z którym przychodzi zmierzyć się większości - jakich narzędzi użyć, żeby opowiedzieć niedopowiedzianą historię? - Lokalny lider bierze odpowiedzialność za wszystkie działania i ich efekty, ma więc z tego tytułu nieco większe prawa i możliwości, niż osoba z zewnątrz. W małych miasteczkach często robi się medialny nalot, bez znajomości konkretnej historii. Produkuje się bombę medialną i piętnuje. Pojawia się spektakularny efekt, ale obciążony większym bólem – zauważa Grzegorz Meisel. Dąbrowska: Często pracujemy w środowiskach niedowartościowanych i szum, wstrząs, do którego doprowadzamy, przynosi szkodę zarówno nam, jak i ludziom, których bezpośrednio dotyczy. Potrzebujemy w działaniu pewnej pokory, która pozwala nie ulegać ocenom. Oczywiście w skali ocen etycznych pewne zachowania i zdarzenia z historii są w oczywisty sposób złe lub dobre. Jednak szok, za którym nie stoi żadna praca edukacyjna, nie ma sensu. Grzegorz Meisel dodaje: - Z drugiej strony ten szok nie jest tak do końca zły. W szczególnych wypadkach potrzeba „ataku” po to, by lokalna społeczność przejrzała na oczy – podkreśla. I znów – kto decyduje o „szczególności” danego przypadku? Jakie kryteria są w tym wyborze pomocne? Atmosfera społeczna, kontekst polityczny, dotychczasowa praca w danym środowisku i jego „gotowość” na podjęcie coraz trudniejszych tematów czy odwrotnie, jak zauważa Meisel – stopień hipokryzji danego środowiska lokalnego, które wypiera i zaprzecza historii? Czemu tak się dzieje? - Czarne plamy w historii zawsze będą wypływały na wierzch. Chcielibyśmy wykrzyczeć światu o tym, co nas bulwersuje i boli. Z drugiej strony ten palec, który tak chętnie wyciągamy w tonie oskarżycielskim, jest wycelowany w ludzi, których czynów nie możemy już bezpośrednio osądzić. Najczęściej już nie żyją i to, co po nich zostało, to spuścizna dobrych i złych rzeczy, które zrobili. Zatem ten palec wędruje teraz w kierunku obecnych, ludzi, którzy pozostali i nie mają narzędzi, by oddzielić emocje od faktów. Dostarczamy im wiedzę, która ich blokuje – podkreśla Anna Dąbrowska. Przestrzeń tabu, obecna w danym miejscu, nigdy nie jest do końca nierozpoznana – zachowuje się w strzępkach opowieści, lokalnym języku. Nie jest tym samym, co niepamięć – to raczej pamięć wyparta, a przez to – powracająca w szczególnych momentach jak bumerang. Dąbrowska: - Niedopowiedziana trauma pozostaje w nas i pracuje. Powinniśmy dać sobie prawo do opowiedzenia historii do końca.

Ta opowieść zawsze będzie inna – inaczej pracuje się w miejscu, którego dawni mieszkańcy nie brali udziału w prześladowaniach żydowskich sąsiadów, inaczej w takich, w których dochodziło do czynnych aktów agresji z pogromem jako najskrajniejszym z przykładów. Inna jest pamięć miejsca, w którym Żydzi zniknęli niemal z dnia na dzień, wywiezieni do gett, jeszcze inna – takiego, które samo pełniło rolę getta. Reakcje, na jakie natrafiają animatorzy, wahają się od obojętności, przez zainteresowanie po agresję ze strony lokalnych środowisk. Trudno czasem przewidzieć, czy rodzic nie zabroni przychodzić dziecku na zajęcia, gdy usłyszy, że dotyczą one polsko-żydowskiej historii. Ta historia traktowana jest jako obca, a są przecież w Polsce i takie miejsca, gdzie o wciąż istniejące ślady po żydowskich sąsiadach troszczą się lokalne ośrodki kultury, urzędy gminy, mieszkańcy traktujący kirkut z szacunkiem równym cmentarzom innych wyznań. - Oskarżamy często za konkretne czyny, ale i za ich brak – za udawanie, że coś nigdy się nie wydarzyło. Ludzie często nie mają umiejętności radzenia sobie z historią, ze swoją historią. Patrząc na to z tego poziomu trudno się po nich spodziewać, że się tym zajmą – zauważa Anna Dąbrowska.

Lokalny animator daje impuls do działania. Pyta, czasem drażni, być może – prowokuje, ale dopóki podpiera swoje działania edukacją jest szansa, że społeczność, z która pracuje, będzie w stanie przepracować szok i wyleczyć przestrzeń, w której żyje, a tym samym siebie, z traumy . Grzegorz Meisel podkreśla, że ze swoją lokalną historią trzeba stawać twarzą w twarz. - Bez tego społeczeństwo nie poradzi sobie z rozwojem - dodaje. Zbigniew Wieczorek, nauczyciel w radomskim VI Liceum Ogólnokształcącym im. J. Kochanowskiego, który od lat opowiada swoim uczniom o żydowskim Radomiu, podkreśla:- Wydaje się, że obecne uspokojenie w zakresie polityki historycznej nie musi być przerywane kolejnymi wstrząsami, ponieważ czas na burze minął. Przyszedł moment na pracę u podstaw, spokojną robotę wśród przedstawicieli nowego pokolenia, generalnie ahistorycznego. Lokalnym środowiskom nie są potrzebne ogólnonarodowe wstrząsy, ale systematyczna pomoc prawna i finansowa w zakresie budowania więzów przyjaźni między Polakami i Żydami oraz utrwalania pamięci o Żydach.

O Programie Edukacyjnym "Instrukcja Powrotu" w Gazecie Stołecznej

Zapraszamy do lektury wywiadu Agnieszki Kowalskiej z Dorotą Borodaj i Martą Białek-Graczyk

Instrukcja powrotu macewy

Rozmawiała: Agnieszka Kowalska

2010-11-01, ostatnia aktualizacja 2010-11-01 19:08

- Od lat w całej Polsce lokalni aktywiści działają na rzecz przywracania pamięci o żydowskich sąsiadach. Patrzą w przyszłość. Uważamy, że trzeba wspierać takie działania - mówią animatorki, które prowadzą program edukacyjny towarzyszący wystawie "Macewy codziennego użytku".

Zdjęcia Łukasza Baksika, który jeździ po Polsce i fotografuje różne sposoby wykorzystywania żydowskich nagrobków, można oglądać w Centrum Sztuki Współczesnej. Pokazuje, jak w czasie II wojny i po wojnie Niemcy i Polacy budowali z macew drogi, budynki gospodarcze, ogrodzenia, mosty. Równolegle Towarzystwo Inicjatyw Twórczych "ę" prowadzi w dziesięciu miejscowościach program edukacyjny, tworząc z lokalnymi aktywistami "Instrukcje powrotu macewy". Dla każdej miejscowości inną. Tak by mieszkańcy wiedzieli, co zrobić, gdy potkną się o macewę.

Agnieszka Kowalska: Mieliście wątpliwości, czy Łukasz Baksik powinien podpisywać swoje fotografie nazwami konkretnych miejscowości. Dlaczego?

Dorota Borodaj: Niektórzy animatorzy biorący udział w projekcie uważali, że to może utrudnić ich pracę w lokalnych środowiskach. Obawiali się, czy nie odniesie to odwrotnego skutku, jeśli tak wyraźnie wskażemy palcem kilka miejsc na mapie wśród setek, w których istnieje ten problem. Że sensacyjność wyjdzie na plan pierwszy. Trzeba pamiętać, że za tym, co jest na zdjęciach Łukasza, stoją bardzo różne historie: zła, którego się trzeba wstydzić, ale też niewiedzy, braku pomysłu, co z tymi macewami zrobić.

Jednocześnie uważamy, że ta wystawa jest bardzo potrzebna, mocna. Jeździliśmy razem po Polsce i przekonaliśmy się, że dla Łukasza cel tej podróży nie jest artystyczny. Jest nim powrót macew, wprowadzenie realnej zmiany.

Jego fotografie zachęciły was do ponownego podjęcia tematu?

Marta Białek: Tak, ale robimy to już od dawna. Pierwszy projekt, jaki w ogóle zrealizowaliśmy jako Towarzystwo w 2002 r. - "Ballada o Szydłowcu" - dotyczył właśnie pamięci polsko-żydowskiej. Potem przez trzy lata współtworzyliśmy program "Dla tolerancji". Badaliśmy teren, wspieraliśmy lokalnych animatorów aż w 77 projektach, zbudowaliśmy sieć kontaktów. Teraz z niej skorzystaliśmy. Wybraliśmy dziesięć miejscowości.

Jak? Idąc tropem zdjęć?

M.B.: Nie. Część lokalnych działaczy sama nas znalazła. Do niektórych my się zwróciliśmy, wiedząc, że ta praca z żydowską pamięcią już u nich trwa. Na razie pomagamy tam, gdzie możemy się przydać. Tu trzeba delikatności. To długotrwały proces likwidowania tabu, które narosło wobec polsko-żydowskiej historii. Inaczej jest, gdy Żydzi nagle zniknęli, inaczej, gdy mieszkańcy obserwowali żydowskie getto w swojej miejscowości albo byli świadkami zbiorowych egzekucji. Dlatego tak różnie ludzie reagują, gdy widzą zdjęcia "macew codziennego użytku".

Co proponujecie?

D.B.: Razem z ekspertami i w oparciu o doświadczenia lokalnych animatorów wymyśliliśmy proste narzędzie - instrukcję powrotu. Stawiamy tablice na rynku, drukujemy plakaty, ulotki z informacją, co można (z naciskiem na "można", a nie "trzeba") zrobić, jeśli chce się pomóc w powrocie macew na cmentarz. Jest tam numer telefonu do konkretnej osoby w danej miejscowości, adresy miejsc, gdzie można zostawić macewy. Wyjaśniamy w przystępny sposób, dlaczego tak wiele ich zniknęło z żydowskich cmentarzy i dlaczego powinny tam wrócić. Ulotki zostawiamy w urzędach, księża wywieszają je na tablicach ogłoszeń, dziennikarze piszą w lokalnej prasie. Oswajamy z tematem.

Jest już efekt?

- Tak. W Międzyrzecu Podlaskim pierwsze odzyskane macewy zostały zabezpieczone na cmentarzu. Niemcy w czasie wojny zburzyli tam synagogę, wywieźli tablice z kirkutu i zbudowali z nich drogę w lesie (zdjęcia tej drogi są na wystawie Łukasza). Lokalnym działaczom z ochotniczej straży pożarnej udało się już przenieść fragment tej siedmiokilometrowej drogi. W Milejczycach na Podlasiu dzięki staraniom dyrektorki ośrodka kultury urząd gminy dał materiały, opłacił robotników, zostało zbudowane lapidarium, w którym jest miejsce na kolejne macewy.

Akcja trwa, relacje z naszych działań na bieżąco zamieszczamy w blogu instrukcjapowrotu.blogspot.com, na pewno zachęcą do kolejnych działań.

A Warszawa? Tu ten problem też istnieje. Próbowaliście go dotknąć?

- To jest bardzo trudne. W mniejszych miejscowościach ludzie biorą odpowiedzialność za swoje otoczenie. Tu mogą przejść obojętnie. Łukasz zachęcał lokalnych animatorów z całej Polski, by pojechali do parku Szypowskiego na Olszynce Grochowskiej i zobaczyli tę pergolę zbudowaną z macew. Żeby przekonali się, że Warszawa w niczym nie ustępuje, jeśli chodzi o skalę tego problemu.

Źródło: Gazeta Wyborcza Stołeczna

Program Edukacyjny "Instrukcja Powrotu"

Od 29 października do 28 listopada w Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski trwa wystawa fotograficzna Łukasza Baksika „Macewy codziennego użytku“, której Autor dokumentuje sposoby wykorzystywania w Polsce żydowskich nagrobków m.in jako budulca murów czy chodników.

Towarzystwo Inicjatyw Twórczych "ę" w partnerstwie z Fundacją Uptown, organizatorem wystawy, realizuje Program Edukacyjny „Instrukcja Powrotu“, który wspiera lokalnych społeczników w pracy na rzecz powrotu macew na cmentarze żydowskie. Dokumentacja fotograficzna przeprowadzonych w ramach programu akcji przenoszenia i zabezpieczania macew na cmentarzach będzie prezentowana podczas wystawy w CSW.

W całej Polsce działają doświadczeni, lokalni animatorzy, przywracający w swoich środowiskach pamięć o żydowskich sąsiadach. To właśnie ich profesor Ireneusz Krzemiński nazywa „anty-antysemitami“. Towarzystwo Inicjatyw Twórczych „ę“ szanuje i wspiera ich działania. Do programu „Instukcja Powrotu“ zaprosiliśmy liderów oraz organizacje i instytucje z 10 miejscowości z całej Polski. W ramach naszych wspólnych działań powstało 10 tytułowych Instrukcji Powrotu, informujących o tym, jak można pomóc w powrocie macew na cmentarze. Instrukcje pojawiały się w przestrzeni publicznej w postaci dużych tablic, plakatów, ulotek, notatek w lokalnej prasie. Były narzędziem, które zaproponowaliśmy mieszkańcom miejscowości. Cieszyliśmy się za każdym razem, gdy ktoś zdecydował się z tego narzędzia skorzystać.

Przywracanie pamięci czy przypominanie o trudnej historii jest procesem niezwykle delikatnym. Łatwo go zakłócić. Dlatego decyzja Autora wystawy o podpisaniu zdjęć nazwami miejscowości nie jest nam bliska. Uważamy, że wskazywanie ich na mapie niesie za sobą groźbę stygmatyzacji. Pomimo to cenimy ich siłę i fakt, że ukazują skalę problemu. Niepokoją i zmuszają do refleksji. Udowadniają, że zjawisko „macew codziennego użytku” w równym stopniu dotyczy małych miejscowości co dużych miast.

Program Edukacyjny „Instrukcja Powrotu” pokazuje niewielki wycinek działań realizowanych w Polsce przez lokalnych animatorów na rzecz powrotu macew na cmentarze żydowskie . To im oddajemy teraz głos.

Do tej pory w ramach programu udało się przeprowadzić akcje zabezpieczania macew na cmentarzach w Międzyrzecu Podlaskim (akcja przeprowadzona przez międzyrzecką OSP "Stołpno"), Milejczycach (we współpracy z Gminnym Ośrodkiem Kultury w Milejczycach i Urzędem Gminy Milejczyce) i w Rykach. Zapraszamy do obejrzenia dokumentacji fotograficznej z tych działań.


fot. Daniel Chrobak

Akcja w Rykach

Jeszcze zanim na dobre rozpoczęliśmy akcję informacyjną w Rykach, na kirkut wróciło kilka macew - być może po miasteczku chodziły już słuchy o programie, ale równie prawdopodobne jest, że był to zbieg okoliczności i nasze (realizatorów programu i osób,które znalazły macewy) intencje po prostu się zbiegły. Macewy położono na szczycie cmentarza - dziś jest to nieogrodzony pagórek, lokalni działacze od dłuższego czasu starają się o jego ogrodzenie. Postanowiliśmy poustawiać te macewy pionowo. Nie byliśmy pewni, czy to dobra decyzja ale uznaliśmy, że w ten sposób cmentarz zostanie ponownie "oznaczony", wyraźne odznaczenie się na nim nagrobków zniechęci amatorów pikników (widok z cmentarza jest bardzo malowniczy), a w dłuższej perspektywie - być może przyspieszy budowę ogrodzenia. W końcu wyraźnie jest co ogradzać.







Tu ważna informacja - wkopywanie w ziemię macew na terenie, gdzie są pochówki jest możliwe TYLKO za zgodą i podczas obecności kogoś z Komisji Rabinicznej ds. Cmentarzy. Takie rozwiązanie stosuje się w ostateczności (macewy można wkopywać w ziemię poza miejscem, gdzie złożone są kości - takie miejsce wyznacza również ekspert z Komisji). W tym przypadku Marcin Dudek-Lewin zdecydował się na wyjątek. Macewy zostały ustawione w lekkim półkolu. Dzięki temu widać, że nie jest to ich pierwotne ułożenie i wiadomo, że osoba pochowana pod daną macewą nie jest tą samą, której nazwisko widnieje na nagrobku.

O naszej akcji piszą lokalne media (Marek, lokalny dziennikarz, pomagał nam przy ustawianiu macew). Inicjatorką działań w Rykach jest Olga Rodak. Wcześniej dostała informację o fragmentach macew znalezionych na podwórku w Kłoczewie. W drodze do Ryk mogliśmy je stamtąd odebrać i przewieźć na cmentarz w Żelechowie.






Daniel Chrobak dokumentuje (i pomaga:-))

Skontaktował się z nami Cezary Nowogrodzki z Galerii Ulica Krzywa w Białej Podlaskiej. To miejsce w którym, oprócz wernisaży i wystaw, odbywają się również spotkania dotyczące bialskiej wielokulturowości. W galerii znajdują się macewy odzyskane do tej pory przez Pana Cezarego - te największe pochodzą właśnie z bialskiego kurkutu.


fot.C.Nowogrodzki

Biała Podlaska dołączyła do Programu Edukacyjnego - odzyskane do tej pory macewy zostaną zabezpieczone na cmentarzu żydowskim a nasza instrukcja pomoże jedynie w dalszych poszukiwaniach.






plac po bielskiej synagodze

Akcja w Międzyrzecu Podlaskim!

Członkowie Ochotniczej Straży Pożarnej "Stołpno" w Międzyrzecu Podlaskim przenieśli na cmentarz pierwsze macewy odzyskane w ramach programu. 

Kilkadziesiąt drobnych fragmentów przeleżało parę lat na jednym z międzyrzeckich podwórek - wcześniej zostały zebrane z pola w okolicach strzelnicy. Właściciel podwórza szukał kamieni do skalniaka, ale szybko zorientował się, że przywiózł ze sobą fragmenty nagrobków.  Macewy, ułożone wcześniej pod ścianą szopy, są już na międzyrzeckim kirkucie, podobnie jak kilkanaście innych fragmentów, zebranych z leśnej drogi. Siedmiokilometrowa szeroka ścieżka została na rozkaz Niemców ubita z macew i fragmentów zburzonej międzyrzekiej synagogi (stąd jej potoczna nazwa - ceglanka). Prace na tej drodze miały bardziej symboliczny charakter - niemożliwe jest oczyszczenie całej drogi, nie wiadomo, w których miejscach są macewy,  a w których - tylko cegły. Zebraliśmy więc te najbardziej widoczne i największe kawałki z początkowego odcinka. Równocześnie trwa tam akcja informacyjna i mamy nadzieję, że kolejne macewy wrócą na cmentarz. 

dokumentacja